O “cólera morbo” na Galiza de 1854

 

José Ramón Veiga Alonso

Doutor en Historia

Investigador de HISTAGRA

 

En maio de 1854 aparece na Galiza un xornal de nome tan orixinal como significativo, o Boletín del Cólera. Periódico de circunstancias.Tírase en Compostela, no prelo de Juan Rey Romero, primeiro como trisemanal e logo só semana, e nel participanun feixe de médicos e de xentes relacionadas co mundo das ciencias, caso dos compostelás José Varela de Montes e Vicente Martínez de la Riva, do lugúes Juan Manuel Capón Novoa, do coruñés José Villar, do tudense Florencio Cobián, do vigués Antonio Noguerl ou do químico monfortino Antonio Casares. A publicaciónresposta á presenza do cólera no país, primeiro na área pontevedresa e logo por toda a beira costeira, con incursións máis puntuais no interior. Como é de supor, ofrece informacións sobre da pandemia, consellos médicos, medidas hixiénicas e profilácticas..., mais tamén un espazo para a discusión científica sobre do mal e un altofalante para debater sobre do seu impacto social, a actitude das xentes fronte del e as medidas postas en marcha polos poderes públicos para atallalo e combatelo.

 

Sen necesidade de forzar a comparación, é doado atopar coincidencias entre o cólera e a COVID-19dentro, é claro, das súas particulares e intransferíbeis circunstancias tanto sociais comocientíficas. A orixe de ambas as dúas pandemias é unha delas. A día de hoxedescoñécese a da COVID alén de teorías aínda por demostrar, e isto deixando de lado as perspectivas conspirativas e “conspiranoicas”, porque de consideralas o espectro de posibilidades aumenta ad infinitum. Á altura de 1854 a situación era idéntica, e seguirao sendo até os descubrimentos de Koch en 1884: de feito, nin sequera había unanimidade sobre que se tratase dunha doenza infecciosa, o que convertía calquera medida de prevención e de tratamento nunha proba de ensaio-erro. Tan é así, que entre os médicos galegos estala a polémica que enfronta aos que a consideran neste grupo e os que opinan que non hai tal (La Nación, 19.01.1854; El Católico, 2.02.1854; Boletín, 13 e 30.05.1854). E, como acontece en calquera sociedade atacada por un problema que non acada comprender, tamén entón agromanexplicacións acientíficas alicerzadas no “cuñadismo”, no rumor sen fundamento e na busca dunha solución simple, supostamente razoábel e socialmente tranquilizadora,a un problema moi complexo: son as acusacións de que os médicos espallan a doenza para poderen aumentar seus honorarios (Boletín, 3.06.1854), que hoxe resoan nos nosos ouvidos na versión 4.0 dun virus “escapado”, intencionadamente ou non, dun laboratorio chinés, que para algo o cólera morbo do XIX apelidaba “asiático” e para algo o inefable presidente dos EE.UU. fala de virus chinés. Para completar e complicar o panorama, as habituais tirapuxas entre norte e sur de Galiza fan súa aparición, cun Faro de Vigo de unllas contra do Boletín por sinalar ás malas condicións do seu lazareto (“teatro un día de tantos escándalos y de tantas infracciones de las leyes sanitarias”) como o foco inicial do mal, e empeñado nunha liorta de tipo político-territorial co xornal compostelán que non fai senón desviar a atención do realmente importante, e que xa ven de atrás (El Heraldo, 1.01.1854, Anales de la medicina homeopática, 1854, p. 36; La Época, 17.01.1854; La España, 24.02.1854; Boletín, 11.08.1854). Unha manobra de distracción repetida milleiros de veces desde entón, e que non por gastada deixa de ofrecer réditos aos seus impulsores: o “y tú más” (neste caso porque o buque con infestados procedía d’A Coruña e tiña como destino Cuba) permite contentar á parroquia propia e, ao tempo, impide calquera análise serea, obxectiva e neutral da situación, como convén moitas veces a uns poderes políticos e mediáticos, onte e hoxe non poucas veces mesturados nunha convivencia nada edificante, molestos porque uns milleiros de mortos veñen a destapar súas vergonzas e os febles alicerces da súa xestión.

 

Doutra banda, e como tamén contemplamosagora, non fallan os que critican por facer e tamén polo contrario (coma o Pepiño Grilo da canción do mestre Reverendo: “faga o que faga sempre chega o sermón”), con obxectivos tan agochados como inconfesábeis e sempre coa intención de achegar o tizón á súa sardiña. A pastoral do arcebispo Vélez de 1834, outro ano do cólera, é un exemplo acaído de chamada á resignación propia da súa fe, mais tamén un nada disimulado intento de aumentar ainfluencia social da igrexa naquela sociedade tan crente como desconfiada dos seus xestores terreais: a peste é un castigo de Deus (serao na versión do Antigo Testamento, porque o do Novo é de amor e de perdón, como nos ensinabaen Vilaronte Don Vitoriano, noso crego chairego), polo afastamento dos galegos e das galegas do seguimento aos seus pastores. Mensaxes semellantes agroman tamén en 1854, caso da apocalíptica pastoral que sae da pluma do arcebispo de Granada (La Esperanza, 30.10.1854), acompañadas das correspondente rogativas públicas en expiación dos supostos pecados individuais e colectivos (unha carta datada n’A Coruña fala de 10.000 asistentes...: La Esperanza, 30.10.1854), realizadas mesmo contra dunha legalidade que as prohibía[1] porque as paixóns relixiosas populares esixen a súa celebración e porque permiten á igrexa (re)ocupar un espazo público que fora perdendo a marchas forzadas desde 1836 coas desamortizacións (La Esperanza, 13.11.1854: co cólera “la fe avanza y las creencias se restablecen”). Como di este último xornal, logo das rogativas os contaxios diminuíron, algo que “los impíos califican de casualidad”. Mais no de achegar a ascua non participan só os eclesiásticos. “Empresarios emprendedores” (que os houbo sempre por mais que sexa agora cando o “emprendemento” se inclúe mesmo nos currícula dos mozos e das mozas de educación primaria) deseñan auténticas campañas de mercado para situaren seus remedios e facerse de ouro. É o caso do Específico sobre el cólera (Santiago de Compostela, Juan Rey Romero, 1854) do coñecido farmacéutico José María Chao, o sospeitoso de remitir unha carta bomba ao capitán xeral de Galiza Nazario Eguía en 1829, e pai do xornalista, historiador e político Eduardo Chao: aquí ofrece seu remedio específico, que acompaña dunha relación de 78 curados, cos seus nomes e apelidos, que supostamente garanten os excelentes resultados da súa cura. Unha teletenda avant la lettre en toda regra.

 

Na Galiza a traxedia albiscábase desde finais de 1852. Xa en marzo de 1853, a prensa fala das novas “desconsoladoras” que chegan de alí, cun temporal durísimo de auga e frío que vai para seis meses, e que inclúe nevaradas en Compostela e A Coruña. As colleitas perdéronse, non se puido sementar e as perspectivas inmediatas son desoladoras. Exprésao moi ben o deputado a Cortes por A Coruña Vicente Alsina: “En Galicia ha llegado a tal punto la obstinación de las lluvias y lo impetuoso de los vientos, que ha impedido por una parte sembrar en sazón deteniendo el desarrollo de lo poco que se ha sembrado, y por otra ha paralizado la navegación por cuyo medio pudiera surtirse el país...” (La Época, 22.03.1853). “Hai “hambre”, e son milleiros os que marchan cara as cidades na busca dun traballo que rarea e dunha esmola que lles dea para sobrevivir, cunhas autoridades municipais desbordadas diante da marea de indixentes que enchen as rúas e cos que non saben que facer (Boletín Oficial de la Provincia de Lugo, 18.04.1853). A presenza de mendigos, de moitos esmoleiros, era cotiá nas cidades e vilas galegas, mais polo xeral tratábase de pobres “oficiais”, coñecidos, dos nosos, controlados, mais agora a situación é distinta porque aos nativos engádense os sobrevidos por efecto da miseria xeral: nalgúns lugares recóllenos nos conventos desamortizados, e noutros decretan a expulsión dos foráneos, mais ningunha das medidas é dabondo e a súa presenza molesta tanto como advirte de que os tempos non son normais (La España, 27.03.1853, tomado de El Coruñés). Multiplícanse as chamadas ao goberno, con peticións de fomento de obras públicas nas que ocupar brazos. Son os ERTE da época, a táboa de salvación dun naufraxio no que as quenllas logo aparecen. Fano en xaneiro de 1854, cando o gobernador civil pontevedrés desmente que haxa cólera na provincia contra dalgunhas informacións, igual que repetirán moitos anos despois personaxes coma Jair (Bolsonaro, non o Rodrigues primeiro rapeiro brasileiro) ou Donald (Trump, non o pato) ao falaren dunha simple gripe. Como adoita acontecer, a primeira resposta é negar a pandemia, que doutra banda non era unha novidade na Galiza, como demostra a pastoral de Vélez recollida antes.

 

O lazareto vigués de San Simón pasa por ser o foco inicial, e fálase xa da necesidade de fixarcorentenas. Logo da fame e da miseria, agora chega o outro xinete da apocalipse coa gadaña afiada: Redondela, Tui, Ponteareas, A Garda, Mondariz, Vigo son as primeiras localidades nas que deixa seu ronsel de mortes. En Cangas hai 200 atacados en xaneiro, e en febreiro son xa 147 os mortos na Galiza (La España, 5.02.1854). Tampouco agora, como acontece igualmente coa COVID, a peste é democrática e socialmente igualadora. Cébase cos debilitados e famentos(cos “proletarios” e os “pobres”: El Católico, 10.01.1854), cos que aturan mesesde bandullos baleiros, cos que non poden pagar servizos médicos e cos que non dispoñen de quintas rurais nas que refuxiárense con paneiras ateigadas e adegas fartas: ricos e pobres hóuboos e hainos, coa diferenza de que agora, nalgunhas áreas do planeta, os sistemas públicos de saúde fan o imposíbel por evitar que a riqueza marque unha liña infranqueábel que separe a vida da morte, por mais que os apóstolos das privatizacións, os fanáticos das “externalizacións” e os traficantes coa saúde, fagan o imposíbel por rematar con eles. O mesmo, por certo, que buscan acadar coa educación pública, outro dos nichos de mercado que apetecen. Quizais para que, como na Galiza de 1854, as clases populares dependan da caridade, e para que seus fillos e fillas apenas poidan aspirar a coñecer as catro regras. Despois de todo, nestes tempos posten que andamos nos que medran traballos tan “especializados” como levar comida a domicilio, tampouco é que faga falla moita ciencia.En evidente paralelismo tamén coa actualidade, logo aparece a derivada económica. Algunhas novas apuntan que Valladolid prohibe a entrada a xentes procedentes da Galiza, unha hecatombe de ter imitadores na véspera da emigración anual para facer a sega ás Castillas e a La Mancha, para traballar de “picapedreros” e para recoller olivas nas Extremaduras e nas Andalucías, fontes de ingresos básicas para economías que se moven no gume da navalla cun perigo permanente de caeren na indixencia.A prohibición das feiras no país engade combustíbel á fogueira da miseria, mais os incumprimentos multiplícanse porque na alternativa de morrer segurocoa fame a facelo, quizais, de cólera, a elección é clara. Que isto fose así mediado o século XIX ten até súa lóxica nunha centuria que nin albiscara o concepto decidadanía social, mais non nun século XXI mediado por un estado do benestar ideado hai 75 anos como resposta aos desafíos, entón moi reais e hoxe só carne de historiadores, do modelo comunista, e como compensación ao holocausto popular da II Guerra Mundial.

 

A comezos de xuño o mal chega á cidade d’A Coruña, e a prensa salienta súa dimensión mundial con casos en Xamaica ou Honduras, mar por medio. Mais o peor está por chegar. Faino en outubro e a comezos de novembro, cando as rúas da cidade herculina contemplan o paso constante de carros fúnebres: nun balanzo provisional,  El Clamor Público (2.11.1854) fala de 1.350 mortos, unha cifra brutal para unha poboación de apenas 27.000habitantes segundo o censo de 1857. A historia muda en traxedia, co seu acompañamento de heroes (Juana de Vega, que atende persoalmente aos coléricos; os médicos que pagan coa vida seu compromiso, caso de Antonio Gián) e viláns (os galenos que foxen, igual que o gobernador civil interino Pasarón y Lastra, ou os cregos que desatenden aos fregueses agónicos). Confíase en que o nordés barra o andazo..., igual que hoxe se fai cunha vacina camiño de ser xeoestratéxica no balanzo de poderes do século.

 

[1]Arquivo Municipal de Mondoñedo, Goberno, Actas, atado 965, 27.10.1854.

 

José Ramón Veiga Alonso é investigador do Grupo HISTAGRA. É doutor en Historia da Universidade de Santiago de Compostela e Premio Extraordinario (1998), coa tese O conde de Pallares e o seu tempo, 1828 - 1908. Política, ferrocarrís e agrarismo en Galiza, dirixida polo Profesor Xosé Ramón Barreiro Fernández. Na actualidade imparte docencia na Escola de Maxisterio de Lugo, sendo profesor titular do Departamento de Historia Contemporánea e de América da USC.

As súas liñas de investigación son: historia política, historia agraria.

http://histagra.usc.gal/gl/persoas/19/xose-ramon-veiga-alonso