Escalinata 2015 da Capela da Pastoriza (Santiago de Compostela). Fotografía tomada polo autor o pasado sábado 7 de febreiro.

 

Antonio Miguez Macho
 

Cando un vive nunha cidade como Santiago de Compostela, asume como natural ambos os dous fenómenos: tanto a permanencia intemporal dalgúns espazos públicos, como o seu continuo cambio e esmorecemento. Non sei se é común en todas as cidades ou vilas, pero aquí, entre compostelanos, é un tema de conversa tan habitual como pode ser o estado do tempo, os pequenos (ou non tan pequenos) cambios que se ven nas rúas e prazas da cidade, especialmente naquela zona que cun inconsciente desprezo léxico chamamos “parte vella”: este ou aquel negocio que deixou de existir, a nova cafetería aberta,  a incrible erección dunha estrutura para terraza en tal ou cal porta ou praza, ou a restauración dunha fachada, entre mil e un detalles de pavimento, pedra, lousa e cal. Son escenario, espectadores e diálogos dun presente que está ateigado de memoria e historia.

A zona histórica (un nome algo máis elevado que o de “vella” para tan digna parte da apostólica cidade) foi declarada por decreto do Ministerio de Educación Nacional de 9 de marzo de 1940 “conxunto histórico-artístico”, sometida por tanto a protección, un decreto regulado posteriormente por outras normas de 1951 e 1964, así como por sucesivas disposicións que ampliaban a zona especial de conservación. Por que o franquismo tivo esta especial atención cara a preservación de Compostela? Algunhas das chaves para entendelo están na obra de Belén María Castro Fernández, Francisco Pons Sorolla: arquitectura y restauración en Compostela (1945-1985) (Consorcio, USC: 2013), así como na súa Tese de Doutoramento (2007), da que é debedora esta última publicación.  Nestes e outros traballos de Belén Castro adicados á figura de Francisco Pons Sorolla, neto do pintor e que foi arquitecto á fronte dos destinos urbanos da Compostela monumental durante tres décadas dende o seu nomeamento como arquitecto restaurador en 1945 até a súa xubilación forzosa en 1985, explícase o sentido ideolóxico da política de preservación patrimonial do franquismo, as súas concomitancias e diverxencias co fascismo e o nazismo, así como a evolución que se viviu ao longo do Réxime paralela ao desenvolvemento de novas políticas económicas. Pero non soamente se refiren a conxuntos monumentais como o de Santiago, ou de moitas outras cidades e vilas, senón tamén a patrimonios inmateriais como o Camiño. Cita Belén as seguintes palabras do que era Ministro de Información e Turismo no ano 1965 referidas á necesaria promoción do Ano Santo e das peregrinacións: “Por los caminos de Santiago llegarán este año múltiples grupos peregrinantes. Aparte de su misión religiosa, su itinerario tendrá un carácter doble, muy cerca de lo turístico y lo informativo. Porque los terminales de mar y aire, las carreteras y ferrocarriles, concluyen en ciudades, pasan por paisajes y pueblos y muestran esa faz vieja, pero renovada, de nuestra España y a nuestras gentes tan en trance de superación. Todos estos contactos son importantes. Para muchos de fuera acaso sean reveladores, superando así en parte las intoxicaciones de nocivas propagandas.” (Fraga Iribarne, M. (1965): “Más allá del peregrinar a Santiago”, Compostela, nº 64, xuño, p. 14-15.)
De coñecer mellor os traballos de “restauración” levados a cabo na Compostela do franquismo, aprendemos que a imaxe de preservación intemporal do noso espazo é basicamente falsa. Non é soamente que esta “parte vella” de Santiago fose obxecto de repetidas intervencións no pasado máis ou menos remoto, senón que mesmo cando xa estaba protexida, sufriu notables modificacións, restauracións, e tamén pretendidos embelecementos e atroces resolucións hormigonadas. En todo caso, as intervencións que se viviron durante o franquismo forman parte dunha activa política pública da memoria, na que incluíu precisamente a revalorización de determinados conxuntos histórico-artísticos polo seu potencial ideolóxico. Un criterio que aplicou Francisco Pons en Compostela coa depuración daqueles elementos que constituían impurezas no estereotipo barroco: precisamente, os vestixios da modernidade e da época decimonónica que se foran asomando nos usos de novos materiais como o ferro ou o cristal propios dunha civilización industrial que se consideraba allea, estranxeirizante e atea. Un bo exemplo será a substitución que promoveu da marquesiña de ferro e cristal sobre o primeiro piso do Salón-Teatro, por un balcón de granito e unha balaustrada forxada con representacións do sepulcro do Apóstolo Santiago (Castro, 2013: 256)

Ao ollar cara o presente, enténdense mellor os debates sobre determinados cambios na pelaxe urbana que adquiren dimensións públicas, como agora mesmo o proxecto de demolición dun edificio, a Casa da Xuventude, condenado por “adefesio” e por ben público sen uso, para abrir unha zona verde que nunca estivo pechada e gastar, como en Villatripas de Arriba, “de nuestro rico catastro”. O citado inmoble non é, como algúns teñen sinalado, un produto do “desarrollismo”, e por tanto do franquismo, como si o é o Ensanche de Santiago por poñer o caso ou os traslados de monumentos pola construción de encoros como os que lle tocou dirixir ao citado Pons, caso de Portomarín. A Casa da Xuventude foi un proxecto fillo da democracia (1984) e do feito de que se requirisen novos espazos públicos para novas demandas (os servizos sociais, políticas sectoriais e atención á diversidade).  A cronoloxía non engana. No ano 1983 tivo lugar o cambio político no Concello de Santiago e o comezo de desgaxamento do franquismo, o que levou tamén que se cambiase o modelo de cidade. Hai quen pensa que os procesos son irreversibles, pero a historia demostra repetidamente o contrario. Moitos anos despois, perdida a memoria pública daquel tempo, cando acaban de esnaquizar unha escalinata de pedra na Capela da Pastoriza, alá pola compostelá rúa dos Basquiños, para substituíla por uns bloques, as mesmas voces que calan ese atentado patrimonial claman pola desaparición do inmoble da Casa da Xuventude por ser feo. Non é iso, xa que logo, senón un asunto de cambiar a historia, liquidar o patrimonio e borrar a memoria.